Η Απόλυτη βιβλιοθήκη του Μπόρχες

Μπόρχες: "Προσπάθησα ν' ανασύρω από τη λήθη  την αντιφατική Βιβλιοθήκη που επιβεβαιώνει, 
αρνείται και συγχέει τα πάντα... " 

 Είτε πρόκειται για έμμονη ιδέα ή φαντασίωση είτε για ουτοπία, η Απόλυτη Βιβλιοθήκη εμφανίζει κάποια χαρακτηριστικά που κάλλιστα θα μπορούσε να τα πει κανείς και αρετές. Κατ΄αρχάς, προκαλεί εντύπωση το ποσό πολύ άργησαν οι άνθρωποι  να τη σκεφθούν. 

   Ο Αριστοτέλης αποδίδει κάποιες νύξεις της στον Δημόκριτο ή τον Λεύκιππο, αλλά ο όψιμος επινοητής της ήταν ο Γκουστάφ  Τεοντόρ Φέχνερ, ενώ ο Κουρντ Λάσβιτς υπήρξε ο πρώτος που τη διατύπωσε. Μεταξύ του Δημόκριτου από τα Άβδηρα και του Φέχνερ από τη Λιψία κύλησαν -βαριά βαριά- περίπου είκοσι τέσσερις ευρωπαϊκοί αιώνες.

   Οι διακλαδώσεις της είναι πυκνές και επιφανείς: συνδέεται με την ατομική θεωρία και τη συνδυαστική ανάλυση, με την τυπογραφία και το τυχαίο. Στο έργο του Ο ανταγωνισμός με τη χελώνα Βερολίνο, 1929, ο δρ Τεοντόρ Βολφ θεωρεί ότι κατάγεται από (ή παρωδεί) τη μηχανή της σκέψης (ή "σκεπτομηχανή") του Ραμόν Λουλ. 

   Εγώ θα προσέθετα ότι είναι ένας τυπογραφικός πρόδρομος αυτής της δοξασίας της "Αιωνίας Επιστροφής", η οποία, υιοθετημένη κατά καιρούς από τους στωικούς ή τον Μπλανκί, τους πυθαγορείους ή τον Νίτσε, επιστρέφει αιωνίως. 

   Το αρχαιότερο απ' τα κείμενα που την υπαινίσσονται, βρίσκεται στο Πρώτο Βιβλίο των Μεταφυσικών. Αναφέρομαι στο σημείο εκείνο όπου ο Αριστοτέλης, παρουσιάζοντας την κατά Λεύκιππο γένεσιν (όταν τα άτομα τυγχάνουσιν απτόμενα), διευκρινίζει μεν ότι η κοσμογονική αυτή θεωρία πρεσβεύει την ομοιογένεια του όντος, αλλά προσθέτει κι ότι τα άτομα διαφέρουν κατά τη θέση, τη διάταξη ή το σχήμα: 

   "Το Α, λοιπόν, διαφέρει από το Ν ως προς το σχήμα, το ΑΝ διαφέρει από το ΝΑ ως προς τη διάταξη, και το Ζ διαφέρει από το Η ως προς τη θέση".  Στην πραγματεία Περί γενέσεως και φθοράς, επιχειρεί να συμβιβάσει την ποικιλομορφία των ορατών πραγμάτων με την απλότητα των ατόμων, και προβάλλει το επιχείρημα ότι μια τραγωδία και μια κωμωδία συγκροτούνται απ' τα ίδια ακριβώς στοιχεία: τα είκοσι τέσσερα γράμματα του αλφαβήτου.

   Τριακόσια χρόνια αργότερα, ο Μάρκος Τούλιος Κικέρων συγγράφει έναν άτολμο σκεπτικιστικό διάλογο, τον οποίο τιτλοφορεί ειρωνικά Περί φύσεως των θεών. 

Στο δεύτερο Βιβλίο, ένας από τους συζητητές ισχυρίζεται: "Δεν είναι εκπληκτικό ότι υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν πως αυτό ο θαυμαστός και πανέμορφος κόσμος έχει δημιουργηθεί απ' τις τυχαίες προσκρούσεις στερεών και μεμονωμένων σωμάτων, ωθούμενων αποκλειστικά απ' τη δύναμη του ίδιου τους του βάρος ; 
   Αν κάποιος θεωρεί ότι αυτό είναι δυνατόν, δεν βλέπω γιατί να μην πιστεύει και ότι, αν σκορπίσουμε έναν άπειρο αριθμό χρυσών πεσσών, σκαλισμένων στο σχήμα και των είκοσι ενός γραμμάτων του αλφαβήτου, υπάρχει πιθανότητα, μερικοί απ' αυτούς πέφτοντας στο έδαφος να σχηματίσουν ολόκληρο  το κείμενο των Χρονικών του Εννιου. Εγώ πάντως, αμφιβάλλω αν η τύχη τα φέρει έτσι ώστε να μπορεί να διαβαστεί έστω και ένας στίχος". 

   Το τυπογραφικό όραμα του Κικέρωνα έμελλε να ζήσει επί μακρόν. Στα μέσα του 17ου αιώνα εμφανίζεται σε μια διάλεξη του Πασκάλ, στις αρχές του 18ου, στο προοίμιο του χολερικού Κοινότοπου δοκιμίου περί των ιδιοτήτων της ψυχής του Σουίφτ, το οποίο δεν είναι παρά ένα μουσείο κοινών τόπων -όπως το μελλοντικό Dictionnair edes idees recues του Φλομπέρ.

   Ενάμιση αιώνα αργότερα, τρεις άνθρωποι δικαιώνουν τον Δημόκριτο και αντικρούουν τον Κικέρωνα. Σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο που εκτείνεται η πολεμική, είναι φυσικό να 'χουν αλλάξει το λεξιλόγιο και οι μεταφορές της. 
   Ο Χάξλι, π.χ., ο πρώτος απ' αυτούς τους τρεις, δε διατείνεται πως οι "χρυσοί χαρακτήρες", αν ριχτούν χάμω άπειρες φορές, θα καταλήξουν να σχηματίσουν έναν λατινικό στίχο. Λέει πως πέντ'-έξι πίθηκοι, εφοδιασμένοι με γραφομηχανές, θα παραγάγουν σε ένα χρονικό διάστημα πολλών αιωνιοτήτων όλα τα βιβλία που περιέχει το βρετανικό μουσείο, (για να είμαστε ακριβείς, θα αρκούσε ένας και μόνον πίθηκος, αθάνατος). 

    Ο Λούις Κάρολ (ο δεύτερος από τους τρεις) σημειώνει, στο δεύτερο μέρος του εκπληκτικού ονειρικού μυθιστορήματος του Συλβί και Μπρούνο (1893) πως, αφού είναι πεπερασμένος ο αριθμός των λέξεων τις οποίες περιλαμβάνει μια γλώσσα, δεν μπορεί παρά να 'ναι πεπερασμένος και ο αριθμός των πιθανών συνδυασμών τους, οπότε και των βιβλίων τους. "Σε λίγο" λέει, "οι συγγραφείς δεν θ' αναρωτιούνται: "Τι βιβλίο να γράψω ; αλλά: Ποιο βιβλίο να γράψω ;"

   Ο τρίτος, ο Λάσβιτς, εμπνευσμένος από τον Φέχνερ, φαντάζεται την Απόλυτη Βιβλιοθήκη και δημοσιεύει την επινόηση στον τόμο Traumskristalle, μαζί με άλλα διηγήματα του φανταστικού. 

   Η βασική ιδέα του Λάσβιτς είναι αυτή του Κάρολ, με τη διαφορά ότι τα στοιχεία του δικού του παιχνιδιού είναι τα οικουμενικά σύμβολα της γραφής και όχι οι λέξεις μιας γλώσσας. Ο αριθμός αυτών των στοιχείων -γράμματα, διαστήματα, αγκύλες, αποσιωπητικά, αριθμοί- είναι μικρός και μπορεί να μειωθεί ακόμα περισσότερο. 

Το αλφάβητο μπορεί να κάνει κάλλιστα και χωρίς το γράμμα q (που είναι εντελώς περιττό), το γράμμα x (το μόνο διπλό σύμφωνο στο λατινικό αλφάβητο) και όλα τα κεφαλαία. 

   Μπορούν επίσης να καταργηθούν οι αλγόριθμοι του δεκαδικού αριθμητικού συστήματος ή να περιοριστούν σε δύο, όπως στη δυαδική σημειογραφία του Λάιμπνιτς. Μπορεί η στίξη να αρκεστεί στο κόμμα και την τελεία. Μπορεί να μην υπάρχουν τόνοι όπως στα λατινικά. Με ανάλογες απλοποιήσεις, ο Λάσβιτς καταλήγει σε είκοσι πέντε επαρκή σύμβολα (είκοσι δύο γράμματα, το διάστημα, η τελεία, το κόμμα) που οι ποικίλοι επαναληπτικοί συνδυασμοί τους καλύπτουν ό,τι μπορεί ή πρέπει να εκφραστεί, σε όλες τις γλώσσες. 

   Το σύνολο αυτών των συνδυασμών θα συνιστούσε μιαν Απόλυτη Βιβλιοθήκη, αστρονομικού μεγέθους.  Ο Λάσβιτς παρακινεί τους ανθρώπους να παράγουν μηχανικά αυτή τη βιβλιοθήκη χωρίς τίποτα το ανθρώπινο, καθώς θα την έχει οργανώσει η τύχη και θα 'χει εξοστρακίσει τη νόηση. (Στον Ανταγωνισμό με τη χελώνα του βολφ εκτίθενται η μεθοδολογία και οι διαστάσεις αυτού του ανεπίτευκτου έργου.)

   Στους τυφλούς της τόμους θα υπάρχουν τα πάντα: η λεπτομερής ιστορία του μέλλοντος, 

Οι Αγύπτιοι του Αισχύλου, ο αριθμός που εκφράζει το πόσες ακριβώς φορές τα νερά του Γάγγη καθρέφτισαν το πέταγμα ενός γερακιού, το μυστικό και το αληθινό όνομα της Ρώμης, η εγκυκλοπαίδεια που θα 'χε συμπιλήσει ο Νοβάλις, τα όνειρα που είδα ξημερώνοντας η 14η Αυγούστου 1934, η απόδειξη του θεωρήματος του Πιερ Φερμά, τα άγραφα κεφάλαια του Έντουιν Ντρουντ, τα ίδια αυτά κεφάλαια μεταφρασμένα στη γλώσσα που μιλούσαν οι Γαράμαντες,* τα παράδοξα που σκέφτηκε ο Μπέρκλι σχετικά με το Χρόνο και δεν τα δημοσίευσε, τα σιδηρά βιβλία του Urizen, οι πρώιμες "επιφάνειες" του Στίβεν Δαίδαλου που δεν θ' αποκαλυφθούν πριν κλείσει ένας κύκλος χιλίων ετών, το Γνωστικό Ευαγγέλιο του Βασιλείδη, το τραγούδι των Σειρήνων, ο γνήσιος κατάλογος της Βιβλιοθήκης και η απόδειξη της πλαστότητάς του, τα πάντα, αλλά σε κάθε λογική αράδα ή μια σωστή πληροφορία θ' αναλογούν εκατομμύρια λεκτικά συνονθυλεύματα και ασυναρτησίες, τα πάντα, αλλά μπορεί να περάσουν γενεές και γενεές ανθρώπων, και τα ιλιγγιώδη και χαοτικά της ράφια, που καταργούν το φως της μέρας, να μην τους έχουν χαρίσει ούτε μία ανεκτή σελίδα.

Ο νους του ανθρώπου αρέσκεται στο να επινοεί φρικωδίες. Έχει επινοήσει την Κόλαση, έχει επινοήσει τον προορισμό για την  κόλαση, έχει φανταστεί τις πλατωνικές ιδέες, τη Χίμαιρα, τη Σφίγγα, τους μη ακέραιους βαθμούς ισχύος (όπου το μέρος δεν είναι λιγότερο πλήρες από το όλον), τα προσωπεία, τους καθρέφτες, τις όπερες, την τερατολογική Αγία Τριάδα: τον Πατέρα, τον Υιό και το ανεξήγητο Πνεύμα, συναρθρωμένους σε μία και μόνη οντότητα... 

Εγώ προσπάθησα ν' ανασύρω από τη λήθη μια υποδεέστερη φρίκη: την αντιφατική Βιβλιοθήκη, που οι κάθετες και αχανείς βιβλιακές της έρημοι διατρέχουν αδιαλείπτως τον κίνδυνο να μεταμορφωθούν, και που επιβεβαιώνουν, αρνούνται και συγχέουν τα πάντα, σαν μια θεότητα που παραληρεί.

_______________

Χόρχε Λουίς Μπόρχες  

Δοκίμιο  εκδόσεις "Ελληνικά γράμματα" 

μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης

________________________________

*  Γαράμαντες,  «Χαμένος» πολιτισμός της Σαχάρας που άνθησε πολύ πριν την ισλαμική περίοδο.  Κατοικώντας μια περιοχή γύρω από τα πιο σημαντικά αρχαία εμπορικά σταυροδρόμια της Σαχάρας, οι Γαράμαντες ανέπτυξαν τους οικισμούς τους σε τρεις παράλληλες ζώνες οάσεων, που σήμερα είναι γνωστές με τις ονομασίες Wadi al-Ajal, Wadi ash-Shati και Zuwila-Murzuq-Burjuj με πρωτεύουσα την Jarmah.
Έρευνα υποστηρίζει την άποψη ότι ο πολιτισμός Γαράμαντες ήταν πολύ πιο σημαντικός απ’ ό,τι πιστευόταν ως τώρα. Η έρευνα επιβεβαιώνει την άποψη του Ηροδότου "Ιστορίαι" Δ 174, ότι οι Γαράμαντες ήταν ένας πολύ σπουδαίος λαός, ένας πολεμικός πολιτισμός.

Αναφορά κάνει, επίσης, ο Τάκιτος ο Πλίνιος, το γεγονός εξηγείται λόγω της ρωμαιοκεντρικής, αποικιοκρατικής οπτικής της αρχαίας ιστορίας η οποία κυριαρχούσε.

Scholeio.com