Εμπεδοκλής, Μα έλα, Άκου τα λόγια μου, γιατί η μάθηση αυξάνει τη Σοφία...

Ο Εμπεδοκλής, απόσπασμα από φρέσκο του 
καθεδρικού ναού του Ορβιέτο. Έργο του
ιταλού ζωγράφου Luca Signorelli (1441-1523),   

[...]

(α)

Μα έλα, άκου τα λόγια μου, γιατί η μάθηση αυξάνει τη σοφία.
Όπως είπα και πριν, δηλώνοντας των λόγων μου τα όρια,   15
διπλή θα πω ιστορία: κάποτε απ᾽ τα πολλά βγήκε
το ένα και μ᾽ άλλη φορά απ᾽ το ένα τα πολλά,
η φωτιά και το νερό κι η γη και του αγέρα το θεόρατο ύψος,
και, χωριστά απ᾽ αυτά, η ολέθρια Φιλονικία, ίδια απ᾽ όπου κι αν τη δεις,
κι ανάμεσά τους η Αγάπη, ίση στο μήκος και στο πλάτος.   20

Αυτήν να την κοιτάξεις με το νου σου, μη στέκεσαι με θαμπωμένα μάτια.
Αυτή ᾽ναι που τη θεωρούνε έμφυτη ως και στα μέλη των θνητών,
χάρη σ᾽ αυτή κάνουνε σκέψεις φιλικές κι έργα αρμονικά,
Χαρά λέγοντάς τη με τ᾽ όνομα και Αφροδίτη.
Αυτήν ποτέ δεν τη βλέπουν οι θνητοί, όταν γυρίζει
ανάμεσά τους. Εσύ όμως άκουσε τις ντόμπρες μου κουβέντες.   25

Όλ᾽ αυτά είναι ίσα και συνομήλικα,
μα το καθένα έχει δικά του προνόμια και χαρακτήρα,
κι άρχουν διαδοχικά, σαν έρχεται το πλήρωμα του χρόνου.
Πέρα απ᾽ αυτά, τίποτα δεν γεννιέται ούτε πεθαίνει.

(β)

Εδώ πολλές βλάστησαν μορφές χωρίς αυχένα,
μπράτσα γυμνά πλανιόνταν χωρίς ώμους,
μάτια τριγύριζαν μονάχα, ψάχνοντας νά ᾽βρουν μέτωπα.

(γ)

Μα καθώς τα θεία στοιχεία όλο κι έσμιγαν το ᾽να με τ᾽ άλλο,
τούτα τα πράματα κολλούσαν όπως τύχαινε ν᾽ ανταμώσουν,
κι άλλα πολλά πλάι σ᾽ αυτά γεννιόνταν ολοένα.

(δ)

…με βάδισμα ελικοειδές κι αμέτρητα χέρια...

(ε)

Γεννήθηκαν πολλά πλάσματα με δυο πρόσωπα και δυο στέρνα,
βόδια με φάτσα ανθρώπου, ενώ ξεπρόβαλαν και άνθρωποι
με κεφάλι βοδιού, πλάσματα με φύση αρσενικοθήλυκη
και με σκιερά μέλη.

_____________________

(μετάφραση Δ. Κούρτοβικ)   Εμπεδοκλής 56 - αποσπάσματα 17, 57, 59, 60, 61 Diels-Kranz

Επρέσβευε, όπως ο Αναξαγόρας και ο Ηράκλειτος, την δι’ εξελίξεως προέλεσιν των όντων και έτσι έγινε πρόδρομος της Δαρβινείου θεωρίας. 

   Μελέτησε το φαινόμενο σύμπαν και φύσις και οι απόψεις του εγγίζουν εκείνες της νεώτερης φυσικής και αστρονομικής επιστήμης. 

   *Ο Εμπεδοκλής από τον Ακράγαντα της Σικελίας υπήρξε πολύπλευρη προσωπικότητα: γιατρός και περιπλανώμενος ιερέας, γόνος αριστοκρατικής οικογένειας αλλά με δημοκρατικές πεποιθήσεις. Υιός του ηγεμόνα Μέτωνα, ύστερα από το θάνατο του πατέρα του, θέσπισε δημοκρατικό πολίτευμα. Aκολούθησε το παράδειγμα του Παρμενίδη και διατύπωσε τη διδασκαλία του σε εξάμετρους στίχους. 

    Οι σύγχρονοί του τον εδόξαζαν και τον τιμούσαν και η σημαντική πόλις του Ακράγαντα, που πίστευε στη θεία καταγωγή του Εμπεδοκλή, του έστησε μεγαλοπρεπή ναό. Έγραψε πραγματείες για την πολιτική, την ιατρική, την ιστορία.    Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες συνέθεσε δύο ποιήματα, ένα κοσμολογικό με τον τίτλο Περί φύσεως και ένα θρησκευτικό με τον τίτλο Καθαρμοί.  

   Κύριο έργο του όμως είναι το «Περί Φύσεως», από 5.000 στίχους, όπου ποιητικά αναπτύσσει τις θεωρίες του περί της δημιουργίας του σύμπαντος και της καταγωγής των όντων. Διεσώθηκαν από το έργο αυτό 450 στίχοι.  Σ' αυτό αναπτύσσει τη φυσική του διδασκαλία: δεν υπάρχει γέννηση και θάνατος, αλλά μόνο ανάμειξη και χωρισμός τεσσάρων στοιχείων (ριζωμάτων) της φωτιάς, του αέρα, του νερού και της γης· κινητήριες δυνάμεις για την ανάμειξη και τον χωρισμό είναι η Αγάπη (Φιλότης) και η Φιλονικία (Νεῖκος)·

   Ο κόσμος υπόκειται σε μια αέναη κυκλική διαδικασία, η οποία χαρακτηρίζεται από διάφορες φάσεις, μεταξύ της απόλυτης κυριαρχίας της Αγάπης, οπότε τα στοιχεία σχηματίζουν μιαν ομοιογενή σφαίρα (τον Σφαίρο), και της απόλυτης κυριαρχίας της Φιλονικίας, οπότε όλα τα πράγματα περιορίζονται στα τέσσερα στοιχεία. 

   Στο πρώτο (α) από τα αποσπάσματα που ακολουθούν ο Εμπεδοκλής διατυπώνει τις θεμελιώδεις απόψεις του για τον κοσμικό κύκλο, τα τέσσερα στοιχεία και τις κινητήριες δυνάμεις του. 

   Τα τέσσερα μικρότερα αποσπάσματα (β-ε) περιγράφουν τις δύο πρώτες φάσεις της ζωογονίας: αρχικά εμφανίστηκαν ασύνδετα μέλη ζώων· κατά τη δεύτερη φάση ακολούθησε η ατελής συναρμογή των μελών, η οποία οδήγησε σε τερατογενέσεις.

   Η λέξη Μαγεία συνδέεται με το Magus που σύμφωνα με την H.P.Blavatsky προέρχεται από την σανσκριτική λέξη Μaha, δηλαδή μεγάλος και που αναφέρεται σε ανθρώπους που κατείχαν βαθιά εσωτερική γνώση για τη φύση των πραγμάτων και του κόσμου. 

   Ο Εμπεδοκλής ήταν ένας από αυτούς και έζησε μάλιστα στο μεταίχμιο του περάσματος από τα Μυστήρια στις φιλοσοφικές σχολές, αφήνοντας μας ένα μέρος της γνώσης του, μέσα από τους λίγους σωσμένους εξάμετρους επικούς στίχους του, που χαρακτηρίζονται από μία τεράστια δυναμική σε σκέψεις και αναλύσεις.

   Ο βίος του ήταν γεμάτος από απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Δεν υπήρξε μόνο σημαντικός φυσικός φιλόσοφος, αλλά και ρήτορας, ποιητής, γιατρός, φυσικός και μάντης. Ήταν και θεραπευτής, μυημένος μάλλον σε κάποια μυστήρια. Αναφέρεται ότι έκανε θαυματουργές θεραπείες στις περιοδείες του, και μάλιστα ότι απάλλαξε τους κατοίκους του Σελινούντα και του Ακράγαντα από πλήθος επιδημιών (καθαρίζοντας με κατασκευαστικά έργα ένα ολόκληρο έλος), με αποτέλεσμα να τον λατρεύουν πολλοί πραγματικά ως σωτήρα και θεό.

   Ο ποιητής μας Κ. Παλαμάς αναφέρει για αυτόν: "Εμφανίζεται παντού να εξασκεί τη χάρη του, πολιτευτής, φιλόσοφος, χρυσόστομος ρήτορας, μεγαλεπήβολος μηχανικός, πανεπιστημιακός ερευνητής, γιατρός, θεόσοφος, μάγος, κύριος κάθε είδους λόγου, ραψωδός, υμνοπόλος, ιερεύς, προφήτης. Αναφέρει ότι κατευνάζει και διεγείρει τους ανέμους, ότι θεραπεύει τις ασθένειες και τα γηρατειά, ότι επαναφέρει στη ζωή νεκρούς, και ότι πάνω από όλα ως θεός τιμάτε. Κάθε φορά που μπαίνει στις πόλεις οι άνθρωποι τον περιτριγυρίζουν απονέμοντας του σεβασμό, πλήθος τον ακολουθεί ρωτώντας τον για την ατραπό του κέρδους, την γνώση των προφητειών και για τη θεραπεία κάθε λογής ασθενειών …"

   Kάποιος θρύλος αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της φιλοξενίας του Εμπεδοκλή από ένα δικαστή όρμησε μέσα στο σπίτι του ένας νεαρός, ο πατέρας του οποίου είχε καταδικαστεί σε θάνατο από τον οικοδεσπότη του φιλοσόφου. Ο νεαρός βρισκόταν σε τέτοια ψυχική αναταραχή και αναστάτωση που προσπάθησε με ξίφος να σκοτώσει τον δικαστή. Εμποδίζοντας τον ο Εμπεδοκλής συντόνισε τη λύρα του παίζοντας μία κατευναστική μελωδία με στίχους του Ομήρου που ηρέμησε τον νέο αποτρέποντας τον από τη δολοφονία του Δικαστή. Έπειτα από αυτό το περιστατικό ο νεαρός θεωρείται ότι έγινε ο καλύτερος μαθητής του.

   Για τις γνώσεις του ο ίδιος αναφέρει:
"Και φάρμακα θα μάθεις όσα για τα κακά και τα γεράματα υπάρχουν, τι, για σε μόνο εγώ όλα αυτά θα πραγματώσω. 
Θα παύσεις και το μένος των ακούραστων ανέμων που φυσώντας πάνω στη γη ρημάζουν τα χωράφια, και πάλι, αν θες, θα ξαναφέρεις πνοές που επανορθώνουν. 
Και από σκοτεινή, βροχή θα φέρεις στον καιρό της, για τους ανθρώπους, ξηρασία, δεντροτρόφα από την ανομβρία του θέρους θα θέσει ρεύματα, που μένουν στον αιθέρα. Και την ορμή θα φέρεις απ' τον Άδη πεθαμένου." (Περί φύσεως ,111)

   Για την προέλευση του, λέει:
   "…σας χαιρετώ, εγώ ανάμεσα σας περπατώ, θεός αθάνατος, όχι θνητός, όπως αρμόζει απ' όλους τιμημένος, στεφανωμένος με ταινίες και στέφανα ολάνθιστα…" (Καθαρμοί, 112)

   "Ήδη εγώ κάποτε αγόρι υπήρξα, κόρη, θάμνος και πουλί κι άφωνο ψάρι που από τη θάλασσα προβάλλει" (Καθαρμοί 117)

   Ο Εμπεδοκλής θεωρεί την ύπαρξη του, μία ανεξάρτητη και θεία προσωπικότητα που εξέπεσε σε βαρύ αμάρτημα κάτω από την επίδραση του Νείκους (Κακία-Μίσος) και έχασε την θεία φύση του. Έκτοτε η ψυχή του δοκιμάζεται κατακτώντας συνειδησιακά ολοένα και περισσότερο έδαφος στην ανάβαση της προς την αρχική της κατάσταση.

   Ακόμη και για τον τρόπο που πέθανε υπάρχουν αντικρουόμενες εκδοχές.  

   Ο Διογένης ο Λαέρτιος στο βιβλίο του («Βίοι Φιλόσοφων» 8,67) μας διηγείται: 

   Αφού ανέστησε την Πανθείαν, η οποία δεν ανέπνεε και ήταν νεκρή για 30 ημέρες, πρόσφερε θυσία στους θεούς μαζί με φίλους του και τον μαθητή του Παυσανία. Μετά την θυσία, οι υπόλοιποι αποτραβήχτηκαν να αναπαυτούν, ενώ ο Εμπεδοκλής παρέμεινε δίπλα στον βωμό για να διανυκτερεύσει. 

   Όταν σηκώθηκαν το πρωί, ήταν ο μόνος που έλειπε. Άρχισαν να τον αναζητούν και οι δούλοι που ρωτήθηκαν έλεγαν πως δεν γνωρίζουν τίποτε. Ένας τότε είπε ότι τα μεσάνυχτα ακούστηκε βροντώδης φωνή που καλούσε τον Εμπεδοκλή. 

   Τότε σηκώθηκε και είδε ουράνιο φως και φεγγος λαμπάδων (μεγάλη λάμψη). 

«…των οικετών τις έφη μέσων νυκτών φωνής υπερμεγέθους ακούσαι προσκαλουμένης Εμπεδοκλέα, είτα εξαναστάς εωρακέναι φως ουράνιον και λαμπάδων φέγγος, άλλο δε μηδέν…» 

   Για κάποιους πάλι… ένα πύρινο άρμα ήρθε από τον ουρανό και τον πήρε. Έτσι εξαφανίστηκε ο Εμπεδοκλής. Η ανάληψη του Εμπεδοκλή στους ουρανούς πραγματοποιήθηκε κάπου στην Πελοπόννησο.

   Δεν είμαστε σε θέση να πούμε με βεβαιότητα τι από τα δυο συνέβη. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι οι συμπολίτες του τον είχαν εξορίσει και αν και ζήτησε την άδεια να επανέλθει δεν του το επέτρεψαν. Γεγονός που θέτει υπό αμφισβήτηση την εκδοχή να έπεσε στην Αίτνα. (Πηγή: ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ Κ. Πλεύρη Εκδόσεις: Νέα Θέσις)

   Για την πτώση της αθάνατης ψυχής στην ύλη αναφέρει:
  "Από ποιες άραγε τιμές και ποια κορφή ευτυχίας … Ήλθαμε εδώ στο άντρο αυτό το υπόστεγο … άχαρο τόπο, όπου είναι ο Φόνος, η Έχθρα και πλήθος άλλων Συμφορών…" (Καθαρμοί 119-121)

  "Ω! αλλοί, δύστυχη θνητών γενιά πανάθλια, από ποιες έριδες, ποιους στεναγμούς έχετε γίνει! Από τους ζώντες νεκρούς έκανε εναλλάσσοντας τα είδη… Καλύπτοντας τα με ασυνήθιστο χιτώνα σάρκας…" (Καθαρμοί 124-126)

   "…Γέννηση δεν υπάρχει για κανένα απ' τα θνητά μήτε χαμός σ' ολέθριο θάνατο, μονάχα μίξη κι ανακατονομή όσων σμίξαν, μόνο που γέννηση καλείται στους ανθρώπους…" (Περί φύσεως 8)

   Μας θυμίζει την Πλατωνική θεώρηση για τη γέννηση των ζωντανών από τη θέληση των νεκρών για ενσάρκωση και το αρχαίο ρητό: "ότι οι ψυχές που αναχωρούν υπάρχουν στον Άδη, επιστρέφουν εκεί και αναπαράγονται".

   Συγκεκριμένα στο Φαίδρο αναφέρεται ότι η ψυχή είναι αθάνατη γιατί είναι αυτή που κινεί το σώμα, και μέσα από το μύθο του Ηνίοχου και την δυσαρμονία χάραξης πορείας των δύο φτερωτών αλόγων του, του λευκού (ευγενές και όμορφο) και του μαύρου (με κατώτερα χαρακτηριστικά), η ψυχή βαραίνει, χάνει την ισορροπία της και πέφτει στην ύλη, χάνοντας τα φτερά της. 

   Έχει όμως ενθύμηση της πρωταρχικής αρχετυπικής αλήθειας και εφόσον "ξεπληρώσει" στον υλικό κόσμο μπορεί να ξανανέλθει σιγά-σιγά στο θείο της ταξίδι πίσω από τα άρματα των Θεών.

   Για την αρχική κοσμογέννηση αναφέρει:
   "…Εκεί ούτε του ήλιου τα γοργά μέλη ξεχωρίζουνε ούτε η δασιά της γης ορμή ή η θάλασσα, έτσι της Αρμονίας το πυκνό άντρο έχει στήριγμα ο Σφαίρος ο κυκλοτερής απολαμβάνοντας τη μοναξιά του κυκλικά τον περιζώνει. Μήτε στάση μήτ' απρεπής διένεξη στα μέλη. Μ' αυτόν, στον εαυτό του ίσος παντού κι εντελώς δίχως πέρας, χαίρεται ο Σφαίρος ο κυκλοτερής τη μοναξιά τους που κυκλικά τον περιζώνει. Ούτε απ' τη ράχη του δύο κλάδοι εκτινάσσονται, ούτε και πόδια, γόνατα ή γενετήσια μέλη, αλλ' ήταν σφαίρα κι ίσος (από παντού) στον εαυτό του…" (Περί φύσεως 27-29)

   Σε αντίστοιχα εσωτερικά κείμενα για την αρχική δημιουργία διαβάζουμε:
   α) Ινδική Ρίγκ Βέδα: "…Ο μοναδικός ένας ανάπνεε χωρίς πνοή, από τον εαυτό του. Ανέκαθεν δεν υπήρχε τίποτα παρά Αυτός…"

   β) Θεογονία Ησίοδου: "Αληθινά πρώτα πρώτα έγινε το Χάος αλλά μετά η πλατύστηθη Γαία…"

   γ) Στάντζες των Τζιάν της Μπλαβάσκυ: "Η αιώνια κάρανα, τυλιγμένη στα παντοτινά αόρατα πέπλα της, κοιμόταν για εφτά αιωνιότητες. Χρόνος δεν υπήρχε γιατί κοιμόταν στο άπειρο στήθος της διάρκειας. Παγκόσμιος νους δεν υπήρχε γιατί δεν υπήρχαν ουράνια όντα να τον περιλάβουν…"

   Για τον Εμπεδοκλή ο Σφαίρος φαίνεται να είναι ένα είδος κοσμογονικού κέντρου, ένα είδος χάους, που μέσα του περικλείει όλους τους νόμους και τους συντελεστές της Δημιουργίας. Δεν υπάρχει κίνηση αλλά μακάρια ευδαιμονία.

Και συνεχίζει:

   " Διπλό λόγο θα πω: Άλλοτε το ένα αυξάνει, ώστε να υπάρχει μόνο αυτό από τα πολλά, άλλοτε πάλι διαχωρίζεται, ώστε πολλά να είναι από το ένα, κι η γέννα των θνητών διπλή, διπλός και ο αφανισμός τους…" (Περί φύσεως 17)

   Σε κάποια στιγμή όμως η ισορροπία αυτή διασπάται και τότε εκδηλώνονται οι νόμοι, μία κεντρομόλος δύναμη από τη μία:

   -  η Φιλότητα, η Αγάπη, η Στοργή και η Αρμονία, και μία φυγόκεντρος δύναμη από 

την άλλη: 

   - το Νείκος, η Διχόνοια, το Μίσος. 

   Η Φιλότητα ενοποιεί τον κόσμο προς το ΕΝΑ ενώ το Νείκος μετατρέπει την ενότητα σε πολλαπλότητα, σε επικράτηση του κακού και της δυσαρμονίας. Αποτέλεσμα της αντίδρασης των δύο αυτών πρωταρχικών νόμων είναι η διαδοχική εκδήλωση των τεσσάρων στοιχείων από τη χαώδη κατάσταση του Σφαίρου, της γέννησης του κόσμου και των δημιουργημάτων του.

   Επίσης υποστήριζε ότι η γη περιβάλλεται από Πυρ, που είναι ο πραγματικός ήλιος τον οποίο όμως οι άνθρωποι δεν μπορούν να δουν. Ο ήλιος που φαίνεται είναι απλώς ένας κρύσταλλος, ο οποίος αντανακλά προς εμάς το φως και τη θερμοκρασία που δέχεται από τον πραγματικό ήλιο (τον σκοτεινό και απόκρυφο). Και με τα άστρα έλεγε ακόμη ότι συμβαίνει το ίδιο, μερικά αντανακλούν φως και άλλα εκπέμπουν.

   Πολλοί τον θεωρούσαν μάλιστα τρελό επειδή πίστευε ότι το φως ταξιδεύει και μάλιστα με πολύ μεγάλη ταχύτητα.

   Αυτές ήταν μερικές από τις κύριες ιδέες αυτού του "Μεγάλου" μάγου-φιλοσόφου, κάποιες από τις οποίες φαίνεται να επιβεβαιώνει η σύγχρονη επιστημονική αναζήτηση του κόσμου μας, ενώ κάποιες άλλες θα περιμένουν μάλλον υπομονετικά να καρποφορήσουν σε καλύτερες συνθήκες και σε καλύτερες εποχές.

___________________


ΠΗΓΕΣ:
-Διογένης Λαέρτιος - Βίοι Φιλοσόφων Άπαντα, Βιβλίο 8, Εμπεδοκλής -Εκδόσεις Κάκτος Αθήνα 1994
-ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΓΚΡΑΒΙΓΚΕΡ
-Εμπεδοκλής ο Ακραγαντινός - Άννα Κελεσσίδου - Εκδόσεις Ιδεοθέατρον -Αθήνα 2002
-Ίσις Αποκαλυμμένη, Μπλαβάτσκυ, Κεφάλαιο ΙΧ, Τόμος Α, Βιβλίο 3 - Εκδόσεις Ιάμβλιχος 1998
-Θεμελιώσεις του Εσωτερισμού, Γ.Α. Πλάνας, Τόμος Β- - Εκδόσεις Νέα Ακρόπολη- 1989
-"Ancient Philosophy, Mystery, and Magic" Oxford 1995, 247.
-"Φαίδρος" Πλάτωνα- Εκδόσεις Ζήτρος


Scholeio.com