Βασικές αρχές του νεοπλατωνισμού
Υπέρτατη οντολογική αρχή είναι το «Εν» (το Μοναδικό), που τοποθετείται υπεράνω ύπαρξης όπου και καλείται «υπερούσιον». Από το «υπερούσιον Εν» απορρέουν διαδοχικά μέσω υπερχείλισης της ουσίας του ο Νους, δηλαδή ο νοητός κόσμος των ιδεών, και η Ψυχή.
Η τελευταία, παρόμοια με τον στωικό Λόγο, εμπλέκεται με την προϋπάρχουσα, αδιαμόρφωτη πρωταρχική ύλη και δίνει έτσι μορφή στον αισθητό φυσικό κόσμο, την κατώτερη υπόσταση της πραγματικότητας.
Επομένως σε κάθε φυσικό σώμα εμπεριέχεται ένα απειροελάχιστο τμήμα της Ψυχής, η ατομική ψυχή του, η οποία συντηρεί τη μορφή του με βάση τα πρότυπα που παρέχουν οι ιδέες του Νου.
Τα τέσσερα προαναφερθέντα μεταφυσικά επίπεδα, αν και σαφώς προσανατολισμένα από το ανώτερο (το Εν) στο κατώτερο (τον φυσικό κόσμο), είναι αλληλένδετα και δεν υπάρχουν "κοσμικά χάσματα" μεταξύ τους.
Η δημιουργία του κόσμου δεν είναι μία στιγμιαία πράξη αλλά κατά κάποιον τρόπο συμβαίνει συνεχώς, με κάθε οντολογική υπόσταση να υποστηρίζει διαρκώς την ύπαρξη των κατωτέρων της.
Ηθικός προορισμός του Ανθρώπου είναι η επανύψωση της έκπτωτης ατομικής ψυχής του στην αρχική της αφετηρία, δηλαδή η ένωσή της με το αρχικό Εν, μέσω μυστικιστικής έκστασης. Όμως βασική προϋπόθεση για την εκπλήρωση της επανασύνδεσης αυτής είναι η «κάθαρση» που επιτυγχάνεται με τον ενάρετο βίο.
Αξιοσημείωτη επίσης είναι η αντίληψη του Ιάμβλιχου και του Πρόκλου σύμφωνα με την οποία η «κίνηση του κόσμου» τελείται κατά «τριαδικό» εξελικτικό σχήμα με πρώτη φάση τη «μονή», δεύτερη την «πρόοδο» και τρίτη την «επαναφορά» ή «επιστροφή».
Η εν λόγω κίνηση αφορούσε τη διαδοχική απορροή υποστάσεων της πραγματικότητας από το Εν (η πρόοδος) και την αντίστροφη εγγενή τάση που παρουσιάζουν οι υποδεέστερες υποστάσεις να επιστρέψουν στην πηγή τους (η επαναφορά).
Η επαναφορά αποτελεί και την αιτία της ανάγκης της ατομικής ανθρώπινη ψυχής για ύψωση και υπέρβαση του φυσικού κόσμου, της κατώτατης υπόστασης. Συνθέτουν και οδηγούν με τις διδασκαλίες του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Μυστηρίων σε ένα ενιαίο σύστημα, αναζωογονώντας την ψυχή του ελληνορωμαϊκου κόσμου που έβλεπαν να βυθίζεται γοργά στην πνευματική και την ηθική παρακμή.
Η ανταπόκριση ήταν εντυπωσιακή. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα η διδασκαλία τους διαδόθηκε στη Ρώμη και άλλες ρωμαϊκές μητροπόλεις, διαμορφώνοντας τρεις ιδιαίτερες σχολές: την Αλεξανδρινή, όπου διακρίνονται κυρίως ο Πλωτίνος και ο Πορφύριος,
την Αθηναϊκή, με κύριο εκπρόσωπο τον Πρόκλο και τη Συριακή, με κορυφαίο τον Ιάμβλιχο.
Συριακή σχολή
Νεοπλατωνικός φιλόσοφος, Μαθητής του Πλωτίνου, από τον οποίον επηρεάζεται όσον αφορά τις μυστικιστικές αντιλήψεις. Αρκετοί τον θεωρούν και μαθητή του Πορφύριου (αν και αυτό έχει αμφισβητειθεί από πολλούς), με τον οποίο είναι γεγονός ότι είχε αρκετές διαφωνίες κάνοντας τον Πορφύριο να γράψει την επιστολή «Η προς τον Ανέβω», στην οποία καταδικάζει δριμύτατα την θεουργία του Ιαμβλίχου.
Στην επιστολή αυτή απαντά ο Ιάμβλιχος με το έργο «Περί των Αιγυπτίων Μυστηρίων».
Γεννιέται στη Χαλκίδα Κοίλης Συρίας το 250, από επιφανή οικογένεια. Μαθήτευσε πολλά χρόνια στην Απάμεια, όπου αργότερα εικάζεται ότι άνοιξε και την δική του σχολή, και συνέχισε την εκπαίδευσή του στην νεοπλατωνική σχολή της Συρίας. Πεθαίνει το 330.
Πιστεύει ακράδαντα στη δύναμη της ιεροπραξίας. Η βοήθεια του θεού είναι καταλυτική για την ανέλιξη του ανθρώπου. Θεωρούσε ότι οι διάφοροι τρόποι λατρείας στις ιερουργίες εξαγνίζουν το θείο κομμάτι που βρίσκεται ήδη μέσα μας και μας απελευθερώνει από τα αμαρτήματα μας, καθιστώντας μας με αυτόν τον τρόπο φιλικούς προς τις ανώτερες φύσεις.
Οι θεοί λοιπόν συσχετίζονται μόνο με αγαθούς ανθρώπους που είναι εξαγνισμένοι διά της ιερατικής τέχνης, προστατεύοντας τους συγχρόνως από τα πάθη και κάθε είδους δεινών.
Άλλα έργα του είναι τα: «Βίος Πυθαγορίου», «Περί μυστηρίων», «Λόγοι προτρεπτικοί εις φιλοσοφίαν», και «Τα θεολογούμενα της αριθμητικής» με το οποίο θέλησε να ξαναδώσει έμφαση στην αριθμολογία του Πυθαγόρα. Σχεδόν θεοποίησε τους αριθμούς καθώς τους θεωρούσε την ψυχή του κόσμου.
Οι τρεις κόσμοι του Ιάμβλιχου
Η κοσμοθεωρία του δημιουργεί την ύπαρξη 3 κόσμων: του ορατού (ή αισθητού) που είναι ο κατώτερος, του νοερού ο οποίος θεωρείται ο ενδιάμεσος κόσμος και του νοητού ο οποίος είναι ο ανώτερος. Σύμφωνα λοιπόν με αυτόν τον διαχωρισμό υπάρχουν ξεχωριστοί τύποι θυσιών που αφορούν τα διάφορα είδη που ζουν στον κάθε κόσμο.
Αναφέρει την ύπαρξη πολλών ενδιάμεσων όντων μεταξύ του Ενός και του κόσμου. Υπάρχουν ουράνιοι, υπερουράνιοι, φυσικοί, αέριοι, υδάτινοι θεοί, δαίμονες, ήρωες και άχραντες- αμόλυντες ψυχές. Όλα τα πράγματα είναι γεμάτα από αυτούς και όπως ακριβώς οι ακτίνες του ηλίου αγγίζουν τα πάντα εξωτερικά, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο κι οι θεοί φωτίζουν οτιδήποτε μετέχει σε αυτούς με κάποιο τρόπο.
Έτσι κάποια μέρη , αγάλματα κλπ θεωρούνται ιερά. Έχει λεχθεί ότι ο Ιάμβλιχος έχει συγγράψει ένα έργο το «Περί αγαλμάτων», το οποίο όμως έχει χαθεί όπου ανέλυε τη σωστή κατασκευή αγαλμάτων. «Τα αγάλματα που απεικονίζουν θεούς κατασκευάζονται από μυημένους καλλιτέχνες και με την εποπτεία ιερέων της αντίστοιχης θεότητας. Αποτυπώνουν τη μυστηριακή γλώσσα του σώματος η οποία μετέδιδε πληροφορίες κατευθείαν στο υποσυνείδητο εκείνου που έβλεπε το άγαλμα και προκαλούσε στην ψυχή αγαλλίαση». Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο στο άγαλμα εμπεριέχεται η νοητή φύση του θεού.
Όλοι οι θεοί είναι αγαθοί και εξ’ ου και είναι υπαίτιοι αγαθών. Η απελευθέρωση των ψυχών επομένως επιτυγχάνεται μέσω των υπερουράνιων θεών σε άμεση σχέση με την ενάρετη ζωή που οφείλουμε να βιώνουμε.
Από το Εν κι Αγαθό ( το οποίο είναι ακίνητο, πρωταρχικό και αυτοπάτορας) ο Ιάμβλιχος θεωρεί ότι προέρχεται κι ο Νους. Μέσω αυτού ο άνθρωπος συνδέεται αρχικά με τις θείες οντότητες.
Ο νους, ο όποιος προέρχεται από την Μονάδα, στρέφεται συνεχώς προς αυτήν και συνυπάρχει πάντοτε με τους θεούς. Αυτός λοιπόν είναι που γνωρίζει την αντιστοιχία των συμβόλων τα οποία χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε ώστε να τους επικαλεσθούμε.
Οι θεοί επίσης χρησιμοποιούν τους δαίμονες για να μας αποκαλύψουν την βούλησή τους μέσα από φυσικά σημάδια. Στο κάθε έθνος , όπως και στο κάθε ιερό κληρώνεται ένας θεός προστάτης. Δεν θα μπορούσε να είναι βέβαια διαφορετικά και για τον άνθρωπο, όπου η κάθε ενσαρκωμένη ψυχή έχει τον δικό της προστάτη δαίμονα. Αν καταφέρουμε μέσω της ιερουργίας να μας παρουσιαστεί ο οικείος μας δαίμονας, τότε αυτός, μεταξύ άλλων, θα μας αποκαλύψει το όνομα του, την λατρεία του , καθώς και τον σωστό τρόπο ώστε να τον επικαλούμαστε κάθε φορά που το επιθυμούμε.
Ο δαίμονας που μας προστατεύει (αλλά και μας ελέγχει) μπορεί να υποχωρήσει ή να μπει στην υπηρεσία ενός θεού, ο οποίος μέσω της θεουργίας γίνεται ο επόπτης μας. Δυστυχώς όμως η πλειοψηφία των ανθρώπων παραμένει υποταγμένη στις πέντε αισθήσεις, εξ’ ου κι υποταγμένη στο πεπρωμένο που της επιφυλάσσει η Ειμαρμένη.
Αλλά κάποιοι καταφέρνουν να ξεφύγουν από τα δεσμά της Μοίρας χρησιμοποιώντας την βοήθεια των θεών ή των δαιμόνων. Πάντως οι θεουργοί δεν ενοχλούν τις θείες οντότητες για ασήμαντα πράγματα ή για την προσωπική τους περιέργεια- διασκέδαση, αλλά για την κάθαρση της ψυχής και τη λύτρωση.
Το πόσο οι θεοί ενδιαφέρονται για εμάς φαίνεται έντονα στα μαντεία, όπως παραδείγματος χάριν στα Ασκληπιεία. Η θεία πρόγνωση είναι αγαθοειδής. Η ανθρώπινη ψυχή έχει διπλή ζωή: μία μαζί με το σώμα και μία ξεχωριστή από αυτό. Όταν λοιπόν κοιμόμαστε είμαστε εντελώς ελεύθεροι και τότε ακριβώς είναι που η ψυχή μπορεί να κάνει πρόγνωση για το μέλλον μέσω της μαντικής τέχνης που είναι δώρο των θεών.
Ο Ιάμβλιχος εφάρμοσε τον συγκρητισμό και προώθησε έντονα την θεουργία και τον Πλατωνικό μυστικισμό σε συνδυασμό με πολλά πυθαγόρεια δόγματα. Συνδυάζει την κλασσική φιλοσοφία, με τις ανατολικές θρησκείες και την μαγική τελετουργία, έχοντας ως βασικό του στόχο να δημιουργήσει ένα θρησκευτικοφιλοσοφικό σύστημα το οποίο να είναι ικανό να πολεμήσει τον χριστιανισμό που είχε μία ανερχόμενη πορεία.
Αλλά πάνω από όλα, όπως προείπαμε, μέσα από την θεουργία πίστευε ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε μια άμεση επικοινωνία ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους, ώστε με την βοήθεια των θεών να λυτρωθούμε από την Ειμαρμένη- Μοίρα.
Μόνο όταν οι θεοί μας αποκαλύπτονται στις τελετουργίες θα μπορέσουμε να τους κατανοήσουμε. Διαφορετικά θα παραμείνουμε εξαρτημένοι της ύλης. Βέβαια ο Ιάμβλιχος δεν καταδικάζει την ύλη ως κάτι κακό. Αντίθετα θεωρεί ότι έχουμε ενσαρκωθεί για να εκπληρώσουμε έναν καθοριστικό ρόλο. Απλά πιστεύει ότι αυτός ο ρόλος μπορεί να εκπληρωθεί μόνο με την λατρεία των θεών και μέσα από τα μυστήρια.
Η γνώση των θεών συνοδεύεται με μία στροφή προς τον εαυτό και την αυτογνωσία.
Η συνεχή μάλιστα προσευχή μεγαλώνει την ικανότητα της ψυχής μας να υποδέχεται τους θεούς, αυξάνοντας τον θείο έρωτα και καθιστώντας μας συνομιλητές των θεών!
Αφού, όπως έχουμε πει η απελευθέρωση των ψυχών επιτυγχάνεται μέσω των υπερουράνιων θεών και την ενάρετη ζωή, οφείλουμε να συνδυάζουμε την προσευχή με την θυσία ώστε να επιτύχουμε την τέλεια ιερατική λειτουργία.
Εξ’ ου κι αυτός που γνωρίζει την αντιστοιχία των συμβόλων μπορεί να τα χρησιμοποιήσει ώστε να τους επικαλεσθεί μέσω της εξομοίωσης. Κάποια λοιπόν σύμβολα αντιστοιχούν μεταξύ τους λόγω της ομοιότητας τους.
Μπορούμε δηλαδή να χρησιμοποιήσουμε λίθους, ζώα (ή ακόμα και μέρη ζώων πχ την καρδιά ενός κόκορα), αρώματα, χρώματα, βότανα, ονόματα, αστρολογικές χρονικές στιγμές ώστε να καταφέρουμε να εξυψωθούμε και να γίνουν άξιοι της προσοχής των θεών.
Κάποια από αυτά τα σύμβολα επίσης μπορεί να είναι οπτικά, όπως πχ μία εικόνα ή και ηχητικά όπως είναι οι ύμνοι και οι επωδές. Χρησιμοποιούσαν ακόμα και τους αριθμούς. Για παράδειγμα μία τέτοια αντιστοιχία μπορούμε να δούμε με τον αριθμό 60, τον οποίο παίρνουμε από τον κροκόδειλο (που κάνει πάνω κάτω 60 αυγά, τα οποία επωάζονται για περίπου 60 ημέρες), ο οποίος σχετιζόταν με τον ήλιο.
Κάτι επίσης άκρως ενδιαφέρον στο οποίο πίστευε ο Ιάμβλιχος ήταν ότι οι θεοί «τοποθετούν κάποια σύμβολα ακόμα και σε κάθε ενσαρκωμένη ψυχή, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι το αγνοούν».
Και αυτά ακριβώς τα σύμβολα είναι που θα χρησιμοποιήσουν προς όφελος τους οι θεουργοί ώστε να ξαναενωθούν με την Μονάδα. Είναι εξίσου βασικό οι αρχαίες προσευχές, τα ιερά άσυλα και κυρίως τα ονόματα επίκλησης των θεών να διατηρούνται αναλλοίωτα γιατί διαφορετικά χάνουν την αποτελεσματικότητα τους. Καταδίκαζε λοιπόν την συνεχή τάση των ελλήνων για νεωτερισμούς και καινοτομίες.
Υπάρχουν 2 μορφών θυσιών: η μία που απευθύνεται σε ανθρώπους που είναι εντελώς εξαγνισμένοι (πράγμα υπερβολικά σπάνιο) και η άλλη απευθύνεται στις ψυχές η οποίες είναι ακόμα παγιδευμένες από το σώμα. Είναι λοιπόν εντελώς άπρεπο η θυσία να υπερβαίνει τις ικανότητες του ιερέα. Συγχρόνως οι θυσίες πρέπει να είναι αντίστοιχες με τους τόπους διαμονής των θεών. Πρέπει να τιμάς τον κάθε θεό σύμφωνα με την θέση που κατέχει απονέμοντας τα όμοια στα όμοια ώστε να μην προσφέρουμε ανάξιο δώρο.
Οι βασικοί τύποι θυσιών είναι:
1) Οι υπερκόσμιοι κι ασώματοι θεοί αποζητούν μόνο νοητικές θυσίες.
2) Οι ενδιάμεσοι θεοί (χάρις στους οποίους ενώνονται τα εγκόσμια με τα υπερκόσμια) ζητούν τόσο υλικές θυσίες όσο και ασώματες.
3) Ενώ οι εγκόσμιοι υλικοί θεοί επιθυμούν τις υλικές θυσίες.Ο δημιουργός του σύμπαντος έκανε κάποιες οντότητες να είναι ανεξάρτητες και αυτάρκεις, ενώ κάποιες άλλες είναι υποχρεωμένες να ψάξουν για την τροφή τους. Έτσι μπορούμε να δούμε πχ τους δαίμονες να εξαρτώνται από τους ανθρώπους για την τροφή τους μέσω των θυσιών, ώστε εάν αμελήσουμε να τους τις προσφέρουμε γίνονται αίτιοι κακών και ταραξιών.
Ο Ιάμβλιχος έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην θεουργία ως μέσον λύτρωσης του ανθρώπου. Όσοι ακολούθησαν τις διδαχές του τον αποκαλούσαν «θείο» (δηλαδή θεϊκό) και του απέδιδαν θαύματα. Υπήρξε διδάσκαλος πολλών μετέπειτα σημαντικών φιλοσόφων και ανδρών μεταξύ των οποίων ήταν ο Σώπατρος, ο Αιδέσιος, ο Θεόδωρος και ο Μάξιμος ο Εφέσιος, ο οποίος αργότερα μύησε τον αυτοκράτορα Ιουλιανό, τον αποκαλούμενο από τους χριστιανούς ως παραβάτη γιατί επέτρεψε την ανεξιθρησκία και προσπάθησε να διασώσει την αρχαιοελληνική θρησκεία και φιλοσοφία. Η φιλοσοφία του Ιαμβλίχου χαίρει τιμής και γενικής αποδοχής ακόμα και μέχρι τις μέρες μας από πολλούς ακαδημαϊκούς.
_______________________________________ ΕΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ - Ειρήνη Φουρνάρη
Scholeio.com
