Κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο σαν φράση του Ισοκράτη:
"Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται, διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία"
Συγχωρήστε μας που σας το χαλάμε αλλά δεν είναι έτσι. Ποιούς θα εξυπηρετούσε αν ήταν πραγματικά τα λόγια του Ισοκράτη είναι δύσκολο να μαντέψουμε. Δια του λόγου το αληθές μπορείτε να ανατρέξετε στις πηγές:
[ Οἱ γὰρ κατ' ἐκεῖνον τὸν χρόνον τὴν πόλιν διοικοῦντες κατεστήσαντο πολιτείαν οὐκ ὀνόματι μὲν τῷ κοινοτάτῳ καὶ πραοτάτῳ προσαγορευομένην, ἐπὶ δὲ τῶν πράξεων οὐ τοιαύτην τοῖς ἐντυγχάνουσι φαινομένην, οὐδ' ἣ τοῦτον τὸν τρόπον ἐπαίδευε τοὺς πολίτας ὥσθ' ἡγεῖσθαι τὴν μὲν ἀκολασίαν δημοκρατίαν, τὴν δὲ παρανομίαν ἐλευθερίαν, τὴν δὲ παρρησίαν ἰσονομίαν, τὴν δ' ἐξουσίαν τοῦ ταῦτα ποιεῖν εὐδαιμονίαν, ἀλλὰ μισοῦσα καὶ κολάζουσα τοὺς τοιούτους βελτίους καὶ σωφρονεστέρους ἅπαντας τοὺς πολίτας ἐποίησεν.]
Φυσικά, μετάφραση δεν μας χρειάζεται διότι όλοι εμείς οι Έλληνες την έχουμε μία και ενιαία και τρισχιλιετή. Επειδή όμως μπορεί να περάσει και κανείς αλλοδαπός που δεν μετέχει της ημετέρας παιδείας, μεταφράζω πρόχειρα το απόσπασμα:
"Διότι εκείνοι που διοικούσαν την πόλη τότε (ενν. στην εποχή του Σόλωνα και του Κλεισθένη), δεν δημιούργησαν ένα πολίτευμα το οποίο μόνο κατ’ όνομα να θεωρείται το πιο φιλελεύθερο και το πιο πράο από όλα, ενώ στην πράξη να εμφανίζεται διαφορετικό σε όσους το ζουν· ούτε ένα πολίτευμα που να εκπαιδεύει τους πολίτες έτσι ώστε να θεωρούν δημοκρατία την ασυδοσία, ελευθερία την παρανομία, ισονομία την αναίδεια και ευδαιμονία την εξουσία του καθενός να κάνει ό,τι θέλει, αλλά ένα πολίτευμα το οποίο, δείχνοντας την απέχθειά του για όσους τα έκαναν αυτά και τιμωρώντας τους, έκανε όλους τους πολίτες καλύτερους και πιο μυαλωμένους". _________________ από το http://www.sarantakos.com/ Αποκατάσταση για τον Ισοκράτη
Ισοκράτου Λόγοι
_______________________ Περί Ειρήνης
Όλοι όσοι ανεβαίνουν σ’ αυτό εδώ το βήμα συνήθως ισχυρίζονται ότι τα θέματα για τα οποία πρόκειται να σας συμβουλεύσουν είναι σημαντικά και ενδιαφέρουν την πόλη πάρα πολύ. Ωστόσο, αν για άλλα πράγματα θα ταίριαζε μία τέτοια εισαγωγή, μου φαίνεται ότι το ίδιο πρέπει να κάνω και τώρα αρχίζοντας το λόγο μου για τα ζητήματα που μας απασχολούν.
Έχουμε συγκεντρωθεί εδώ για να συζητήσουμε στη γενική συνέλευση του λαού και να αποφασίσουμε για πόλεμο ή για ειρήνη, θέματα που έχουν τη μεγαλύτερη σημασία στη ζωή των ανθρώπων· όσοι πάρουν σωστή απόφαση γι’ αυτά θα ζήσουν περισσότερο ευτυχισμένοι από τους άλλους. Τόσο μεγάλη λοιπόν είναι η σπουδαιότητα των θεμάτων για τα οποία συγκεντρωθήκαμε σήμερα.
Ωστόσο αντιλαμβάνομαι ότι εσείς δεν ακούτε με το ίδιο ενδιαφέρον όλους τους ομιλητές· αντίθετα, άλλους προσέχετε κι άλλων τη φωνή δεν ανέχεστε ούτε να την ακούσετε. Κι αυτό δεν είναι καθόλου παράδοξο. Από παλιά έχετε τη συνήθεια να κατεβάζετε από το βήμα όλους τους άλλους, εκτός από εκείνους που με τα λόγια τους ικανοποιούν τις επιθυμίες σας.
Γι’ αυτή τη στάση σας θα μπορούσε κάποιος, με το δίκιο του, να σας κατηγορήσει ότι, ενώ γνωρίζετε πολλές και σπουδαίες οικογένειες να έχουν γίνει άνω κάτω από τους κόλακες, και ενώ στις ιδιωτικές σας υποθέσεις μισείτε αυτούς που χρησιμοποιούν μια τέτοια μέθοδο, στις υποθέσεις του κράτους δεν τρέφετε τα ίδια συναισθήματα γι’ αυτούς· αντιθέτως, ενώ κατηγορείτε όσους τους πλησιάζουν και απολαμβάνουν την παρέα τους, εσείς οι ίδιοι δίνετε την εντύπωση ότι έχετε περισσότερο εμπιστοσύνη σ’ αυτούς παρά στους άλλους συμπολίτες σας.
Έτσι βέβαια έχετε αναγκάσει τους ρήτορες να μελετούν και να ψάχνουν να βρουν όχι τι θα είναι συμφέρον στην πόλη, αλλά πώς θα εκφωνήσουν λόγους αρεστούς. Σε τέτοιους λόγους έχει στραφεί τώρα η πλειοψηφία των ομιλητών. Γιατί είναι σε όλους φανερό ότι θα ευχαριστηθείτε περισσότερο με όσους σας προτρέπουν προς τον πόλεμο παρά με εκείνους που σας συμβουλεύουν τη σύναψη ειρήνης.
Οι πρώτοι σας κάνουν να ελπίζετε ότι τάχα θα πάρουμε πίσω τα εδάφη που κατείχαμε σε άλλα κράτη και θα επανακτήσουμε τη δύναμη που είχαμε παλιά, ενώ οι άλλοι δεν υπόσχονται τίποτα τέτοιο· αντίθετα, υποστηρίζουν ότι πρέπει να έχουμε ειρήνη και να μην τρέφουμε επιθυμίες για μεγάλες και άδικες κατακτήσεις, αλλά να είμαστε ικανοποιημένοι με όσα έχουμε τώρα.
Αυτό για τους περισσότερους ανθρώπους είναι το πιο δύσκολο απ’ όλα. Είμαστε τόσο πολύ προσκολλημένοι στις ελπίδες μας και τόσο πολύ αχόρταγοι στο να επιδιώκουμε κέρδη που φαίνονται υπερβολικά, ώστε ακόμη κι αυτοί που διαθέτουν μεγάλα πλούτη δεν αρκούνται σε όσα έχουν, αλλά διακινδυνεύουν να χάσουν ακόμη και αυτά προσπαθώντας να αδράξουν ολοένα και περισσότερα. Αυτό ακριβώς πρέπει να φοβόμαστε, μήπως δηλαδή υποπέσουμε στο σφάλμα μιας ανάλογης απερισκεψίας.
Μου φαίνεται ότι μερικοί κλίνουν εύκολα προς τον πόλεμο, σαν να άκουσαν με τα ίδια τους τ’ αυτιά τους θεούς και όχι τις συμβουλές απλών ανθρώπων να τους λένε ότι θα φέρουμε σε πέρας τα πάντα και θα νικήσουμε εύκολα τους εχθρούς. Ωστόσο πρέπει οι φρόνιμοι άνθρωποι να μη ζητούν συμβουλές για όσα θέματα γνωρίζουν καλά ―είναι περιττό―, αλλά να ενεργούν σύμφωνα με τις γνώσεις που διαθέτουν και για όσα ζητούν συμβουλές να μη νομίζουν ότι ξέρουν τι θα συμβεί, αλλά να έχουν στο νου τους ότι μόνον εικασίες μπορούν να κάνουν γι’ αυτό το θέμα, ενώ παράλληλα μπορεί να συμβεί ο,τιδήποτε.
Από αυτά εσείς δεν κάνετε τίποτα από τα δύο· αντίθετα βρίσκεστε σε μεγάλη αναταραχή. Έχετε έλθει στη γενική συνέλευση με σκοπό να επιλέξετε την καλύτερη από τις προτάσεις που διατυπώθηκαν, και σαν να γνωρίζετε καλά αυτό που πρέπει να γίνει, δε θέλετε να ακούσετε κανέναν άλλο παρά μόνο αυτούς που μιλούν για να σας ευχαριστήσουν.
Κι όμως αν θέλατε πραγματικά να αναζητήσετε τι συμφέρει την πόλη, θα ταίριαζε να δίνετε μεγαλύτερη προσοχή σε όσους εναντιώνονται στις απόψεις σας παρά σε όσους προσπαθούν να είναι αρεστοί σε σας. Ξέρετε καλά ότι, απ’ όσους ανεβαίνουν εδώ για να μιλήσουν, άλλοι εύκολα μπορούν να σας εξαπατήσουν λέγοντας όσα εσείς θέλετε ―γιατί ό,τι λέγεται με σκοπό να σας ευχαριστήσει σας ρίχνει στάχτη στα μάτια και σας κάνει να μη διακρίνετε καθαρά τι είναι το καλύτερο―, ενώ από εκείνους που σας συμβουλεύουν, χωρίς να αποβλέπουν στην ευχαρίστησή σας, δε θα μπορούσατε να πάθετε τίποτα τέτοιο.
Με κανέναν τρόπο δε θα μπορούσαν να σας μεταπείσουν, αν δε σας φανέρωναν ποιο είναι το συμφέρον της πόλης. Εξάλλου πώς θα μπορούσαν οι άνθρωποι να κρίνουν με ορθό τρόπο τα γεγονότα ή να πάρουν ορθές αποφάσεις για το μέλλον, αν δεν εξέταζαν τα επιχειρήματα αυτών που ανήκουν σε διαφορετικές πολιτικές ομάδες και δεν άκουγαν οι ίδιοι εξίσου προσεκτικά και τις δύο παρατάξεις;
Απορώ όμως και με τους γέροντες, γιατί πλέον δε θυμούνται, και με τους νέους, γιατί δεν έχουν ακούσει από κανέναν, ότι εξαιτίας αυτών που συμβουλεύουν να διατηρούμε την ειρήνη δεν πάθαμε ποτέ κακό, ενώ εξαιτίας αυτών που εύκολα προτιμούν τον πόλεμο έχουμε ήδη υποστεί πολλές και μεγάλες συμφορές. Καμιά από τις συμφορές αυτές δεν αναλογιζόμαστε, αλλά είμαστε έτοιμοι, χωρίς να κάνουμε τίποτα που να προάγει το μέλλον μας, να εξοπλίζουμε πολεμικά πλοία, να συνεισφέρουμε χρήματα και να συμμαχούμε ή να πολεμούμε με όποιους τύχει, σαν να διατρέχαμε όλους αυτούς τους κινδύνους για ένα ξένο κράτος.
Αιτία γι’ αυτή τη στάση σας είναι το γεγονός ότι, αν και θα ταίριαζε να δείχνετε τον ίδιο ζήλο τόσο για τα κοινά όσο και για τις δικές σας υποθέσεις, δεν κρίνετε όλα με το ίδιο μέτρο· αντίθετα, όταν σκέφτεστε τα δικά σας, ψάχνετε να βρείτε συμβούλους πιο συνετούς από τους εαυτούς σας, όταν όμως έρχεστε εδώ στην εκκλησία του δήμου, για να αποφασίσετε για τα κοινά, αυτούς δεν τους εμπιστεύεστε και τους φθονείτε, ενώ επιδοκιμάζετε τους πλέον πονηρούς δημαγωγούς και νομίζετε ότι είναι πιο δημοφιλείς οι μέθυσοι από τους νηφάλιους, οι επιπόλαιοι από τους συνετούς και όσοι κατασπαταλούν το δημόσιο χρήμα από αυτούς που σας προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ξοδεύοντας από τα δικά τους χρήματα. Είναι λοιπόν απορίας άξιο που κάποιος τρέφει ελπίδες πως με τέτοιους συμβούλους το κράτος θα πάει μπροστά.
Εγώ γνωρίζω καλά ότι είναι δύσκολο να πηγαίνω ενάντια στον τρόπο που σκέφτεστε, καθώς και ότι, ενώ έχουμε δημοκρατία, δεν υπάρχει πουθενά ελευθερία λόγου, παρά μόνο εδώ στη συνέλευση για τους άφρονες, που δε νοιάζονται διόλου για σας, και στο θέατρο για τους κωμικούς ποιητές. Το χειρότερο όμως είναι το εξής: γι’ αυτούς που δημοσιοποιούν τα σφάλματα της πόλης στους άλλους Έλληνες αισθάνεστε τόση ευγνωμοσύνη όση δεν αισθάνεστε ούτε για τους ευεργέτες σας· αντίθετα, αυτούς που σας επιπλήττουν και σας νουθετούν τους απεχθάνεστε, σαν να έκαναν κάποιο κακό στην πόλη.
Ωστόσο, αν και έτσι έχουν τα πράγματα, δε θα μπορούσα να παραιτηθώ απ’ όσα είχα στο νου μου να σας πω. Δεν ανέβηκα στο βήμα ούτε για να σας προκαλέσω ευχαρίστηση ούτε για ν’ αποσπάσω την επιδοκιμασία σας, αλλά για να πω ξεκάθαρα όσα συμβαίνει να γνωρίζω, πρώτα αναφορικά με τις προτάσεις των πρυτάνεων που συμπεριλαμβάνονται στην ημερήσια διάταξη και ύστερα για τα άλλα θέματα της πόλης. Ο λόγος είναι ότι δε θα έχουμε κανένα όφελος από όσα θα αποφασίσουμε τώρα σχετικά με την ειρήνη, αν δεν πάρουμε σωστές αποφάσεις και για τα άλλα θέματα…[ ] ______
Μτφρ. Μ.Γ. Ξανθού. 2001. Ισοκράτης. Περί Ειρήνης, Κατά των Σοφιστών, Επιστολή προς Φίλιππον (ΙΙΙ), Επιστολή προς Αλέξανδρον (V). Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος.
Μτφρ. Μ.Γ. Ξανθού. 2001. Ισοκράτης. Περί Ειρήνης, Κατά των Σοφιστών, Επιστολή προς Φίλιππον (ΙΙΙ), Επιστολή προς Αλέξανδρον (V). Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος.
__________________ Πανηγυρικός και Αρεοπαγιτικός
Καθώς η Αθήνα δεν είναι πλέον η στρατιωτική υπερδύναμη που ήταν κάποτε, ο Ισοκράτης προβάλλει την πολιτιστική της αξία, ως το πλεονέκτημα που της δίνει το δικαίωμα να διεκδικήσει την ηγετική θέση.
380 Γράφει τον «Πανηγυρικό» του και παρουσιάζει την εικόνα του αθηναϊκού παρελθόντος, τόσο σε καιρό ειρήνης όσο και κατά τη διάρκεια των πολέμων. Στη συνέχεια προτρέπει τους Έλληνες να ενώσουν τις δυνάμεις τους εναντίον των βαρβάρων και τις δύο μεγάλες δυνάμεις (Αθήνα και Σπάρτη) να αναλάβουν από κοινού την ηγεσία.
"Tοσοῦτον δ' ἀπολέλοιπεν ἡ πόλις ἡμῶν περὶ τὸ φρονεῖν καὶ λέγειν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὥσθ' οἱ ταύτης μαθηταὶ τῶν ἄλλων διδάσκαλοι γεγόνασι, καὶ τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκε μηκέτι τοῦ γένους ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας παρά τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας"
"Η Αθήνα είναι η πόλη που έγινε δάσκαλος όλων των άλλων. Τόση ήταν η πνευματική υπεροχή της πόλης, που είχε δημιουργήσει την τάση να αποκαλούνται Έλληνες όσοι μετέχουν στην ελληνική παιδεία.
«Έχουμε όμως να κατακρίνουμε τους Λακεδαιμονίους και για την εξής αιτία: ότι δηλαδή αναγκάζουν τους γείτονές τους (δηλαδή, άλλους Έλληνες) να γίνονται είλωτες της πόλης τους, ενώ για το κοινό συμφέρον των συμμάχων τους δεν φροντίζουν να πετύχουν κάτι παρόμοιο. Και όμως, έχουν όλη τη δύναμη να διαλύσουν την εχθρότητα μαζί μας και να αναγκάσουν όλους τους βαρβάρους να γίνουν περίοικοι όλης της Ελλάδος».
Ο Ισοκράτης θα βρει πρόθυμους υποστηρικτές ανάμεσα στους κουρασμένους από την έλλειψη νομικής και ηθικής τάξης Αθηναίους, που επιθυμούν μεταρρυθμίσεις. Η ανάγκη για μια μετριοπαθέστερη μορφή δημοκρατίας στο εσωτερικό και λιγότερο επιθετικής εξωτερική πολιτική, καθώς και η ενοποίηση του ελληνικού κόσμου είναι η νέα τάση που κερδίζει έδαφος με την πάροδο του χρόνου, αν και όχι εντυπωσιακά.
Γράφει ο ίδιος για τον εαυτό του στο έργο «Φίλιππος».
365 Η Αθήνα επεκτείνει τη ναυτική της δύναμη καθώς ανέκτησε μέρος της Θράκης, πόλεις της Χαλκιδικής και τη Σάμο με τη βοήθεια του βασιλιά Περδίκκα της Μακεδονίας. Η προσπάθειες της Θήβας να διατηρήσουν την ηγεμονία τους, κατέληξαν στη μάχη της Μαντίνειας, όπου σκοτώθηκε ο Επαμεινώνδας το 362.
Από τη χρονιά αυτή και μετά, στις ελληνικές πόλεις επικρατεί παρακμή και αναρχία, ενώ οι πολεμικές επιχειρήσεις συνεχίζονται, καθώς πόλεις όπως η Κως, η Ρόδος, το Βυζάντιο και η Χίος αγωνίζονται να εγκαταλείψουν την αθηναϊκή συμμαχία. Αυτός ο «συμμαχικός πόλεμος» θα επιδεινώσει την οικονομική και κοινωνική κρίση στην Αθήνα.Ο Ισοκράτης επικεντρώνεται στον αγώνα για την αποκατάσταση του πολιτεύματος και του ήθους των πολιτών. Η έλλειψη ευσέβειας, ορθής κρίσης και συνετής συμπεριφοράς οφείλεται στην παρακμή της Δημοκρατίας, η οποία με τη σειρά της ώθησε τους πολίτες προς τα χαλαρά ήθη και τη διαφθορά. Μόνο η αναμόρφωση του πολιτικού ήθους μπορεί να οδηγήσει στην εκπλήρωση της πανελλήνιας ιδέας του ρήτορα που εξακολουθεί να ελπίζει πως το όνειρό του είναι εφικτό.
362 Αρχίζει μία διένεξη μεταξύ Θηβαίων και Φωκέων που θα οδηγήσει σε έναν ανίερο πόλεμο, όταν οι δεύτεροι αρνήθηκαν να βοηθήσουν τους πρώτους να εκστρατεύσουν εναντίον της Σπάρτης. Οι Θηβαίοι ζητούν τότε να επιβληθεί πρόστιμο στους Φωκείς, επειδή καλλιεργούσαν αυθαίρετα κάποια κτήματα που ανήκαν στο Μαντείο.
Με τη χρηματοδότηση της Σπάρτης και τη βοήθεια των Αθηναίων και των τυράννων των Φερών, οι Φωκείς, με αρχηγό τον Φιλόμηλο, καταλαμβάνουν τους Δελφούς και προβαίνουν σε εξαιρετικά ασεβείς πράξεις. Αφού εξόντωσαν τους «θρακίδες», το ιερό γένος που κατείχε την εξουσία των Δελφών, εξανάγκασαν την Πυθία να χρησμοδοτήσει ευνοϊκά για τον αρχηγό τους. Εκείνη, μη έχοντας άλλη επιλογή, αποφαίνεται «ἔξεστιν αὐτῷ πράττειν ὅ βούλεται».
Μετά τη μάχη της Μαντίνειας, η Αθηναϊκή ηγεμονία είχε ενισχυθεί σε σχηματικό βαθμό, δεν υπήρχε όμως πια η υποδομή για τη συντήρησή της. Ο στρατός της Αθήνας που αποτελείτο πια από μισθοφόρους, συμπεριφέρθηκε βάναυσα στις συμμαχικές πόλεις, οι οποίες αντέδρασαν άμεσα επιδιώκοντας την αποδέσμευσή τους από τη συμμαχία.
358 Αρχίζει ο συμμαχικός πόλεμος, που θα διαρκέσει τρία χρόνια και όχι μόνο θα καταλήξει άδοξα για την Αθήνα, αλλά θα σημάνει και το τέλος της προσπάθειας συνένωσης των ελληνικών πόλεων υπό την ηγεσία μίας πόλης - υπερδύναμης.
357 Ο Ισοκράτης κυκλοφορεί τον «Αρεοπαγιτικό» του, ένα λόγο που παρακινεί τους Αθηναίους να ταχθούν υπέρ της αποκατάστασης της δημοκρατίας σύμφωνα με τις αρχές και το όραμα των ιδρυτών της (του Σόλωνα και του Κλεισθένη).
Επιστροφή στα χρόνια εκείνης της δημοκρατίας που εξασφάλισε στην Αθήνα τη μεγαλύτερη δόξα και την έκανε την ηγέτιδα δύναμη όλης της Ελλάδας.
Στρέφεται εναντίον της οχλοκρατίας της εποχής του, που οδήγησε την πόλη σε αδυναμία και παρακμή σε όλους τους τομείς.
Προσπαθεί να συγκινήσει τους συμπολίτες του με συχνές αναφορές στις παλιές ένδοξες εποχές, εφιστώντας τους την προσοχή στην κρισιμότητα της κατάστασης που είχαν τώρα να αντιμετωπίσουν. Ήταν πεπεισμένος πως μία πόλη χωρίς ισχυρές ηθικές αρχές, χωρίς υλικούς πόρους και χωρίς επιτυχημένες συμμαχίες, δεν μπορούσε πλέον να επιβιώσει σε έναν κόσμο που απαιτούσε νέα συστήματα και νέα πολιτική στρατηγική.
_____________________________________________________
* Ισοκράτης, Γόνος εύπορης οικογένειας και μαθητής του μεγάλου ρήτορα Γοργία, ασκεί το επάγγελμα του λογογράφου, όταν μετά τον πόλεμο η οικογένειά του σχεδόν καταστρέφεται οικονομικά. Ωστόσο, η φιλοδοξία του ήταν να διαπρέψει στον πολιτικό λόγο και να παίξει έναν σημαντικό ρόλο στη μόρφωση των νέων της Αθήνας.
"Tοσοῦτον δ' ἀπολέλοιπεν ἡ πόλις ἡμῶν περὶ τὸ φρονεῖν καὶ λέγειν τοὺς ἄλλους ἀνθρώπους, ὥσθ' οἱ ταύτης μαθηταὶ τῶν ἄλλων διδάσκαλοι γεγόνασι, καὶ τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκε μηκέτι τοῦ γένους ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας παρά τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας"
"Η Αθήνα είναι η πόλη που έγινε δάσκαλος όλων των άλλων. Τόση ήταν η πνευματική υπεροχή της πόλης, που είχε δημιουργήσει την τάση να αποκαλούνται Έλληνες όσοι μετέχουν στην ελληνική παιδεία.
Τους καλεί, λοιπόν, να ενωθούν κάτω από τη σκέπη αυτού του αθηναϊκού μεγαλείου, που κάποτε δόξασε το όνομα των Ελλήνων. Το ιδανικό που θα ενώσει την κατακερματισμένη Ελλάδα σε μία ενιαία δύναμη είναι η Παιδεία, ο μορφωμένος πολίτης.
Και πρόκειται για ένα πανελλήνιο ιδανικό, όχι παγκόσμιο, όπως γίνεται φανερό στο 131 του ίδιου λόγου:
«Έχουμε όμως να κατακρίνουμε τους Λακεδαιμονίους και για την εξής αιτία: ότι δηλαδή αναγκάζουν τους γείτονές τους (δηλαδή, άλλους Έλληνες) να γίνονται είλωτες της πόλης τους, ενώ για το κοινό συμφέρον των συμμάχων τους δεν φροντίζουν να πετύχουν κάτι παρόμοιο. Και όμως, έχουν όλη τη δύναμη να διαλύσουν την εχθρότητα μαζί μας και να αναγκάσουν όλους τους βαρβάρους να γίνουν περίοικοι όλης της Ελλάδος».
Ο Ισοκράτης θα βρει πρόθυμους υποστηρικτές ανάμεσα στους κουρασμένους από την έλλειψη νομικής και ηθικής τάξης Αθηναίους, που επιθυμούν μεταρρυθμίσεις. Η ανάγκη για μια μετριοπαθέστερη μορφή δημοκρατίας στο εσωτερικό και λιγότερο επιθετικής εξωτερική πολιτική, καθώς και η ενοποίηση του ελληνικού κόσμου είναι η νέα τάση που κερδίζει έδαφος με την πάροδο του χρόνου, αν και όχι εντυπωσιακά.
Γράφει ο ίδιος για τον εαυτό του στο έργο «Φίλιππος».
«Εγώ για την πολιτική αποδείχτηκα ο πιο ακατάλληλος από όλους τους συμπολίτες μου·
η φύση δε με προίκισε ούτε με δυνατή φωνή ούτε με αρκετή τόλμη, ώστε να αναμειγνύομαι με τον όχλο, να κηλιδώνω την υπόληψή μου, να βρίζομαι με αυτούς που συνωστίζονται στο βήμα. Μα την ορθή μου κρίση και την ευρεία μου μόρφωση ―αν και ο λόγος μου αυτός θα μπορούσε να θεωρηθεί κάπως βαρύς― θα τα διεκδικήσω οπωσδήποτε· και θα λογάριαζα τον εαυτό μου όχι ανάμεσα σ' αυτούς που υστερούν, αλλά σ' αυτούς που ξεπερνούν τους άλλους.»
365 Η Αθήνα επεκτείνει τη ναυτική της δύναμη καθώς ανέκτησε μέρος της Θράκης, πόλεις της Χαλκιδικής και τη Σάμο με τη βοήθεια του βασιλιά Περδίκκα της Μακεδονίας. Η προσπάθειες της Θήβας να διατηρήσουν την ηγεμονία τους, κατέληξαν στη μάχη της Μαντίνειας, όπου σκοτώθηκε ο Επαμεινώνδας το 362.
Από τη χρονιά αυτή και μετά, στις ελληνικές πόλεις επικρατεί παρακμή και αναρχία, ενώ οι πολεμικές επιχειρήσεις συνεχίζονται, καθώς πόλεις όπως η Κως, η Ρόδος, το Βυζάντιο και η Χίος αγωνίζονται να εγκαταλείψουν την αθηναϊκή συμμαχία. Αυτός ο «συμμαχικός πόλεμος» θα επιδεινώσει την οικονομική και κοινωνική κρίση στην Αθήνα.Ο Ισοκράτης επικεντρώνεται στον αγώνα για την αποκατάσταση του πολιτεύματος και του ήθους των πολιτών. Η έλλειψη ευσέβειας, ορθής κρίσης και συνετής συμπεριφοράς οφείλεται στην παρακμή της Δημοκρατίας, η οποία με τη σειρά της ώθησε τους πολίτες προς τα χαλαρά ήθη και τη διαφθορά. Μόνο η αναμόρφωση του πολιτικού ήθους μπορεί να οδηγήσει στην εκπλήρωση της πανελλήνιας ιδέας του ρήτορα που εξακολουθεί να ελπίζει πως το όνειρό του είναι εφικτό.
362 Αρχίζει μία διένεξη μεταξύ Θηβαίων και Φωκέων που θα οδηγήσει σε έναν ανίερο πόλεμο, όταν οι δεύτεροι αρνήθηκαν να βοηθήσουν τους πρώτους να εκστρατεύσουν εναντίον της Σπάρτης. Οι Θηβαίοι ζητούν τότε να επιβληθεί πρόστιμο στους Φωκείς, επειδή καλλιεργούσαν αυθαίρετα κάποια κτήματα που ανήκαν στο Μαντείο.
Με τη χρηματοδότηση της Σπάρτης και τη βοήθεια των Αθηναίων και των τυράννων των Φερών, οι Φωκείς, με αρχηγό τον Φιλόμηλο, καταλαμβάνουν τους Δελφούς και προβαίνουν σε εξαιρετικά ασεβείς πράξεις. Αφού εξόντωσαν τους «θρακίδες», το ιερό γένος που κατείχε την εξουσία των Δελφών, εξανάγκασαν την Πυθία να χρησμοδοτήσει ευνοϊκά για τον αρχηγό τους. Εκείνη, μη έχοντας άλλη επιλογή, αποφαίνεται «ἔξεστιν αὐτῷ πράττειν ὅ βούλεται».
Μετά τη μάχη της Μαντίνειας, η Αθηναϊκή ηγεμονία είχε ενισχυθεί σε σχηματικό βαθμό, δεν υπήρχε όμως πια η υποδομή για τη συντήρησή της. Ο στρατός της Αθήνας που αποτελείτο πια από μισθοφόρους, συμπεριφέρθηκε βάναυσα στις συμμαχικές πόλεις, οι οποίες αντέδρασαν άμεσα επιδιώκοντας την αποδέσμευσή τους από τη συμμαχία.
358 Αρχίζει ο συμμαχικός πόλεμος, που θα διαρκέσει τρία χρόνια και όχι μόνο θα καταλήξει άδοξα για την Αθήνα, αλλά θα σημάνει και το τέλος της προσπάθειας συνένωσης των ελληνικών πόλεων υπό την ηγεσία μίας πόλης - υπερδύναμης.
357 Ο Ισοκράτης κυκλοφορεί τον «Αρεοπαγιτικό» του, ένα λόγο που παρακινεί τους Αθηναίους να ταχθούν υπέρ της αποκατάστασης της δημοκρατίας σύμφωνα με τις αρχές και το όραμα των ιδρυτών της (του Σόλωνα και του Κλεισθένη).
Επιστροφή στα χρόνια εκείνης της δημοκρατίας που εξασφάλισε στην Αθήνα τη μεγαλύτερη δόξα και την έκανε την ηγέτιδα δύναμη όλης της Ελλάδας.
Στρέφεται εναντίον της οχλοκρατίας της εποχής του, που οδήγησε την πόλη σε αδυναμία και παρακμή σε όλους τους τομείς.
«Εκείνοι λοιπόν που διοικούσαν την πολιτεία κατά την παλαιότερη εποχή, εγκατέστησαν πολίτευμα που δεν είχε μόνον όνομα δημοφιλέστατο σε όλους και γλυκύτατο, ενώ στην πράξη δεν έδινε την εντύπωση αυτή σε όσους ζούσαν με αυτό και δεν εκπαίδευε τους πολίτες έτσι που να θεωρούν την ακολασία δημοκρατία, την παρανομία ελευθερία, την αυθάδεια ισονομία, ούτε τέλος την εξουσία να κάνουν όλα αυτά ευδαιμονία, αλλά πολίτευμα που μισώντας και τιμωρώντας τους ανθρώπους αυτού του είδους κατόρθωσε να κάνει όλους τους πολίτες καλύτερους και φρονιμότερους.
Εξαιρετική μάλιστα συμβολή για την καλή διοίκηση της πολιτείας παρείχε το γεγονός ότι, ενώ επικρατούσε η δοξασία ότι υπάρχουν δύο είδη ισότητας και η μία απονέμει σ' όλους τα ίδια δικαιώματα και η άλλη ό,τι πρέπει στον καθένα, δεν αγνοούσαν τη χρησιμότερη, αλλά εκείνη που έδινε τα ίδια δικαιώματα και στους ηθικούς και στους πονηρούς, την αποδοκίμαζαν, γιατί τη θεωρούσαν άδικη, ενώ εκείνην που τιμούσε και τιμωρούσε τον καθένα ανάλογα με την αξία του, την προτιμούσαν και έτσι διοικούσαν την πολιτεία, και δεν εξέλεγαν τους άρχοντες απ' όλους τους πολίτες ανεξαιρέτως, αλλά για κάθε αξίωμα επέλεγαν τον καλύτερο και τον ικανότερο, γιατί θεωρούσαν ότι και οι άλλοι πολίτες θα είναι όμοιοι μ' εκείνους που αναλαμβάνουν υπεύθυνα τη διοίκηση των πολιτικών πραγμάτων.
Εκτός αυτού, θεωρούσαν ότι η εκλογή αυτή των αρχόντων είναι περισσότερο αρεστή στο λαό από την εκλογή που γίνεται με κλήρο. Γιατί με την κλήρωση ενδέχεται να ευνοηθούν και να καταλάβουν αξιώματα εκείνοι που επιθυμούν την ολιγαρχία, ενώ όταν προτιμώνται οι ικανότεροι, ο λαός είναι ο κυρίαρχος να εκλέξει εκείνους που αγαπούν ιδιαιτέρως το υφιστάμενο πολίτευμα.» (20-23)
Το πολίτευμα λοιπόν που επιτρέπει την πρόοδο της πόλης είναι εκείνο στο οποίο οι άρχοντες εκλέγονται με αξιοκρατικά κριτήρια και ο λαός έχει τη δυνατότητα να τους ελέγχει. Επιπλέον, όλοι ήταν πεπεισμένοι πως έπρεπε να διατηρήσουν αναλλοίωτες τις παραδόσεις, να φροντίζουν για τις ιδιωτικές τους υποθέσεις με την ίδια σύνεση που επεδείκνυαν και στις δημόσιες, με ομόνοια και όρεξη για εργασία. Ως εκ τούτου:
«...και οι πιο φτωχοί πολίτες απείχαν τόσο πολύ από το να φθονούν τους πλουσιότερους, ώστε έδειχναν την ίδιαν αφοσίωση για τις σπουδαίες οικογένειες που θα έδειχναν για τις δικές τους, διότι είχαν την αντίληψη ότι η ευδαιμονία εκείνων θα έχει ως συνέπεια και τη δική τους ευημερία.
Οι πλούσιοι πάλι, δεν περιφρονούσαν τους φτωχούς, αλλά επειδή θεωρούσαν δική τους ντροπή τη δυστυχία των πολιτών, βοηθούσαν τους άπορους και σε άλλους μεν παραχωρούσαν κτήματα για καλλιέργεια με μικρό μίσθωμα, άλλους απασχολούσαν στο εμπόριο και σε άλλους τέλος έδιναν κεφάλαια για την ανάπτυξη άλλων δραστηριοτήτων. Γιατί δεν είχαν τον φόβο μήπως πάθουν το ένα από τα δύο, ή δηλαδή να τα χάσουν όλα ή με μεγάλη δυσκολία και πολλές ενοχλήσεις να κατορθώσουν να πάρουν ένα μέρος από εκείνα που δάνεισαν.» (28)
Ο φόβος αυτός δεν υπήρχε, διότι το δικαστικό σύστημα λειτουργούσε αποτελεσματικά και επέβαλε αυστηρές ποινές στους παραβάτες. Εξασφαλιζόταν, έτσι η ομαλή λειτουργία της οικονομίας, εφόσον οι έχοντες χρήματα τα δάνειζαν ευχαρίστως, ώστε να αποκομίσουν κέρδος και οι φτωχοί είχαν πάντα κεφάλαια στη διάθεσή τους, αποφεύγοντας τον κίνδυνο να βρεθούν σε κατάσταση πλήρους ένδειας.
_____________________________________________________
* Ισοκράτης, Γόνος εύπορης οικογένειας και μαθητής του μεγάλου ρήτορα Γοργία, ασκεί το επάγγελμα του λογογράφου, όταν μετά τον πόλεμο η οικογένειά του σχεδόν καταστρέφεται οικονομικά. Ωστόσο, η φιλοδοξία του ήταν να διαπρέψει στον πολιτικό λόγο και να παίξει έναν σημαντικό ρόλο στη μόρφωση των νέων της Αθήνας.
Ίδρυσε τη σχολή του γύρω στο 390 και δίδαξε για μισό αιώνα, επηρεάζοντας την πνευματική δραστηριότητα περισσότερο από όσο είχε ελπίσει.
Ο Κικέρων παρομοίασε τη σχολή του Ισοκράτη με το γεμάτο ήρωες άλογο της Τροίας, καθώς εκεί σύχναζαν ρήτορες όπως ο Λυκούργος και ο Υπερείδης, οι ιστορικοί Θεόπομπος και Έφορος, ο βασιλιάς της Κύπρου Νικοκλής κ.ά.
Μπορεί η φυσική συστολή και η κακή μνήμη να μην επέτρεψαν στον Ισοκράτη να σταδιοδρομήσει στην πολιτική, όπως επιθυμούσε, αλλά ως δάσκαλος και ρήτορας κατόρθωσε να κερδίσει μία θέση στην αιωνιότητα.
Γνωστή είναι η αντίθεση του Ισοκράτη στην πλατωνική άποψη για τη φιλοσοφία. Θεωρούσε ότι απομακρύνει τον άνθρωπο από την πραγματικότητα και τον εμποδίζει να αποκτήσει το πρακτικό πνεύμα που απαιτείται για την επίλυση των καθημερινών ζητημάτων.
Η αληθινή φιλοσοφία είναι η δική του διδασκαλία, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος μαθαίνει να σχηματίζει την ορθή γνώμη, διότι η απόλυτη γνώση, που διεκδικεί η Ακαδημία του Πλάτωνα, δεν είναι εφικτή.
Οφείλουμε, λέει ο Ισοκράτης, να εκμεταλλευόμαστε τις ευκαιρίες που μας δίνονται, εξετάζοντας την πραγματική τους διάσταση και να λειτουργούμε σύμφωνα με τους περιορισμούς της φύσης μας.
Στις κρίσιμες ώρες που περνούσαν οι ελληνικές πόλεις, ο Ισοκράτης θα υποστηρίξει την άποψη πως η επιτυχής έξοδος από τη δύσκολη κατάσταση απαιτεί ηγεσία που θα είναι σε θέση να επιβάλει την τάξη.
Στις κρίσιμες ώρες που περνούσαν οι ελληνικές πόλεις, ο Ισοκράτης θα υποστηρίξει την άποψη πως η επιτυχής έξοδος από τη δύσκολη κατάσταση απαιτεί ηγεσία που θα είναι σε θέση να επιβάλει την τάξη.
Νοσταλγός της εποχής του Σόλωνα και του Κλεισθένη, επιθυμεί διακαώς την επιστροφή στις ανυπέρβλητες αξίες εκείνης της πρώτης δημοκρατίας, βαθύτατα θλιμμένος από την κατάντια του πολιτεύματος στην εποχή του.
Αργότερα, θα βρει τον κατάλληλο ηγέτη στο πρόσωπο του Φιλίππου και θα προσπαθήσει να πείσει τους συμπολίτες του να ενωθούν υπό την ηγεσία του, ώστε να αποτελέσουν την ισχυρή δύναμη που θα υπερισχύσει των βαρβάρων.
Όλοι οι Λόγοι του Ισοκράτη στο: http://www.greeklanguage.gr/greekLang/ancient_
greek/tools/corpora/translation/contents.html?author_id=8
Scholeio.com
Όλοι οι Λόγοι του Ισοκράτη στο: http://www.greeklanguage.gr/greekLang/ancient_
greek/tools/corpora/translation/contents.html?author_id=8
Scholeio.com
